Dünya Bankası ve IMF: Küresel Ekonominin İki Devi

20. yüzyılın ortalarında kurulan ve dünya ekonomisinin savaş sonrası yeniden inşasında ve küresel istikrarın sağlanmasında kritik roller üstlenen Dünya Bankası ve IMF sadece birer finans kuruluşu olmanın ötesinde, kalkınmayı destekleme ve finansal krizlere çözüm üretme hedefleriyle günümüze kadar geldi. Türkiye de hem bu iki kuruluşla kurduğu ilişkilerle ve yer aldığı kalkınma projeleriyle hem de ekonomik reform süreçleriyle derin bir geçmişe sahip. Bu yazıda, Dünya Bankası ve IMF’nin işleyişini, birbirlerinden farklarını, Türkiye’nin bu iki kurumla ilişkilerini irdeledik.

             

Dünya Bankası ve IMF Neden Kuruldu?

Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu (IMF), 20. yüzyılın ortalarında küresel ekonomik istikrarı sağlamak ve ülkeler arasında ekonomik iş birliğini güçlendirmek için kurulan iki uluslararası kuruluştur. İkinci Dünya Savaşı dünyada büyük ekonomik yıkım yaratmıştı ve ülkelerin borç yükü altına girerek ekonomik istikrarsızlıkla mücadele etmek zorunda kalmasına sebep olmuştu. Savaştan sonra borçlanmış ve ekonomik istikrarsızlık yaşayan ülkelerin ekonomilerini yeniden inşa etmeleri ve uluslararası ticareti canlandırmaları gerekiyordu. Savaş sonrasındaki dönemde uluslararası ticareti destekleyecek ve ödemelerdeki dengesizlikleri çözerek finansal istikrarı sağlayacak bir sistem gerekiyordu. Dünya Bankası ve IMF de bu ihtiyaçlara yanıt vermek için kuruldu. Birbirleriyle uyum içinde çalışarak hem savaşın ekonomik etkilerini hafifletmek hem de gelecekte benzer krizlere karşı önlem almak amacıyla kritik bir rol üstlendiler. Bretton Woods Konferansı’nda Dünya Bankası ve IMF’in temelleri atılırken, aynı zamanda sabit döviz kuru sistemi üzerinde de uzlaşmaya varıldı. Bu sistem, savaş sonrası dönemde dünya ekonomisinin istikrarını sağlamak adına önemli bir adım oldu.

 

Dünya Bankası (World Bank) Nedir?

Dünya Bankası, kalkınmayı teşvik etmek ve yoksulluğu azaltmak amacıyla 1944 yılında kurulan bir uluslararası finans kuruluşudur. Resmi adı Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (International Bank for Reconstruction and Development - IBRD) olan bu kuruluş, zaman içinde büyüyerek “Dünya Bankası Grubu” adı verilen beş kuruluştan oluşan bir yapıya dönüşmüştür. Temel amacı, düşük ve orta gelirli ülkelerde ekonomik kalkınmayı desteklemek ve yaşam standartlarını iyileştirmektir. Bu doğrultuda yoksulluğun azaltılması için finansal destek ve teknik yardım sağlamak, gelir eşitsizliğini azaltarak sürdürülebilir ekonomik büyümeyi teşvik etmek, eğitim, sağlık ve altyapı gibi kritik alanlarda projeler yürütmek ve çevresel sürdürülebilirliği artırmak gibi misyonlara sahiptir. Gelişmekte olan ülkelerle iş birliğine büyük önem veren Dünya Bankası, bu ülkelerde kalkınmayı desteklemek için altyapı projelerine, eğitim ve sağlık hizmetlerinin iyileştirilmesine, yenilenebilir enerji projeleri ve sürdürülebilir tarım yöntemlerine yönelik yatırımlara öncelik verir. Bununla beraber, ekonomik reform süreçlerini destekleyerek kamu yönetimini güçlendirmeye ve mikro-finans projeleri ile yoksulluğun azaltılmasına katkıda bulunur. Dünya Bankası, yalnızca finansal destek sağlamakla kalmayıp bilgi paylaşımı, teknik yardım ve uluslararası iş birliği yoluyla daha sürdürülebilir ve kapsayıcı bir kalkınma için çalışmaktadır. Kurum, finansman sağlamak için uluslararası sermaye piyasalarında tahvil ihraç eder ve bu tahviller, yüksek kredi notu sayesinde yatırımcılar arasında popülerdir. Ayrıca, üye ülkelerden aldığı katkılar ve kalkınma projeleri için sunduğu uzun vadeli düşük faizli krediler ile finansmanını destekler. Bunun yanı sıra, projelerin planlanması ve uygulanması için teknik yardım ve danışmanlık hizmetleri de sunar. Özellikle son yıllarda iklim değişikliğiyle mücadele ve çevreyi korumaya yönelik projeler ön planda tuttuğu çalışma alanları arasındadır. Kadınların güçlendirilmesi ve kırsal kalkınma projeleri de Banka’nın öncelikli hedefleri arasındadır.

Dünya Bankası, “Dünya Bankası Grubu” çatısı altında beş ana kuruluştan oluşur. Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD), orta gelirli ve kredi alabilecek düşük gelirli ülkelere finansman sağlarken, Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA) en yoksul ülkelere faizsiz kredi ve hibe verir. Uluslararası Finans Kurumu (IFC), özel sektör yatırımlarını teşvik ederken, Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı (MIGA) yatırım sigortası hizmeti sunar. Son olarak, Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıklarının Çözüm Merkezi (ICSID), yatırım anlaşmazlıklarının çözümünde aracılık yapar. Dünya Bankası’na üye olabilmek için IMF üyesi olmak gereklidir ve Banka’nın şu an 189 üyesi bulunmaktadır. Üyeler, sermayeye katkıda bulunarak oy hakkı elde eder. Bankanın yönetimi, beş yıllık süreyle seçilen bir başkan tarafından yürütülürken, üye ülkelerin temsilcilerinden oluşan Yönetim Kurulu karar alma süreçlerini yönlendirir.

             

Uluslararası Para Fonu (IMF) Nedir?

Uluslararası Para Fonu (International Monetary Fund- IMF), küresel ekonomik istikrarı sağlamak, uluslararası ticareti teşvik etmek ve ödemeler dengesi sorunlarına çözüm bulmak amacıyla 1944 yılında Bretton Woods Konferansı’nda kurulan uluslararası bir finans kuruluşudur. 190’dan fazla üye ülkenin üye olduğu IMF’de üyelikler her ülkenin ekonomik büyüklüğüne göre kotasının belirlendiği bir sistemi üzerinden düzenlenir. Ülkelerin sahip oldukları kotalar IMF’deki oy haklarını da belirler. Uluslararası seviyede kabul görmüş bir ekonomist ya da politikacı seçilerek IMF Başkanlığı’nı üstlenir ve fonun çalışmalarına liderlik eder. Her üye ülkenin temsilcilerinden oluşan Guvernörler Kurulu tarafından sağlanan yönetim günlük operasyonlar ve karar alma süreçlerini yürütür.

 

IMF’nin üye ülkelerin ekonomik zorlukları aşmasına yardımcı olmak, istikrarlı bir uluslararası finans sistemi oluşturmak ve sürdürülebilir ekonomik büyümeyi teşvik etmek gibi misyonları vardır. Bu misyonlar doğrultusunda IMF ülkelerin para politikalarını düzenlemeleri, borçlarını yönetmeleri ve ekonomik reformlar gerçekleştirmeleri için rehberlik eder. IMF temel olarak ekonomik istikrarı sağlamayı amaçlar. Bu amaçla fon, düzenli ekonomik gözetim ve analizler yaparak üye ülkelerin ekonomik durumlarını değerlendirir ve bu ülkelere politika önerileri sunar. Bu süreç, ödemeler dengesi sorunlarının erken teşhis edilmesine ve küresel ekonomide potansiyel krizlerin önlenmesine yardımcı olur. Ayrıca IMF, ülkeler arasında iş birliğini artırarak uluslararası ticaretin ve yatırımların önündeki engelleri kaldırmaya çalışır.

 

Ekonomik krizlerle mücadele etmeyi amaç edinen IMF’nin bu mücadelede kullandığı en bilinen araçlarından biri kredi programlarıdır. Bu krediler, ciddi ödemeler dengesi sorunları yaşayan ülkelere sunularak mali kaynak sağlamayı amaçlar. Ancak, IMF kredileri genellikle ekonomik reformları içeren programlarla birlikte gelir. Bu programlar, ülkelerin ekonomik yapısını güçlendirmeyi, bütçe açıklarını azaltmayı ve sürdürülebilir büyüme için gerekli yapısal reformları gerçekleştirmeyi hedefler. IMF’nin sağladığı mali destek ve ekonomik rehberlik, özellikle finansal krizlerle karşı karşıya kalan ülkeler için kritik bir rol oynar. Yalnızca finansal kaynak sağlamaktan öte IMF, ekonomik sorunları çözmek için politika danışmanlığı, kapasite geliştirme programları ve teknik yardım gibi hizmetler de sunar. Bu sayede IMF, üye ülkelerin uzun vadeli ekonomik istikrar ve büyüme hedeflerine ulaşmalarına katkıda bulunarak küresel ekonomide istikrarlı bir denge kurulmasına yardımcı olur.

Dünya Bankası ve IMF Arasındaki Farklar Nelerdir?

Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu (IMF), Bretton Woods Konferansı’nda birlikte kurulmuş olsalar da farklı önceliklere ve yöntemlere sahiptir fakat ortak bir hedef için çalışırlar. İki kurumun da temelde ulaşmak istedikleri ortak hedef ekonomik istikrarı sağlamak ve ülkelerin kalkınmalarına destek olmaktır. Dünya Bankası, ekonomik kalkınmayı destekleyen altyapı projeleriyle uzun vadeli bir yaklaşım sergilerken, IMF, finansal krizleri önlemeye yönelik kısa vadeli müdahaleleriyle tamamlayıcı bir rol oynar. Bu iki kuruluş birbirlerinden ayrışan yönleriyle birbirlerini tamamlayan bir yapı oluşturur ve uluslararası ekonomik sistemde önemli bir yer tutar. Bu iki kurumu birbirlerinden ayıran farkları şu şekilde açıklayabiliriz:

 

Fon Sağlama Yöntemleri

Çalışma Şekilleri

 

Fon Sağlama Yöntemleri

Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu’nun, birbirinden farklı olan özelliklerinden biri fon sağlama yöntemleridir. Dünya Bankası, uluslararası sermaye piyasalarında tahvil ihraç ederek kaynak yaratır ve üye ülkelerden gelen sermaye katkılarıyla faaliyetlerini sürdürür. Gelişmekte olan ülkelere sağladığı finansman genellikle uzun vadeli ve düşük faizli krediler ya da hibe şeklindedir. IMF ise üye ülkelerin ekonomik büyüklüklerine göre belirlenen kotalar üzerinden sağlanan katkılarla fon oluşturur. Bu fonlar, ekonomik kriz yaşayan ülkelere kısa vadeli kredi desteği sağlamak için kullanılır. IMF’nin sunduğu krediler genellikle mali disiplin ve ekonomik reformları içeren koşullara bağlıdır.

 

Çalışma Şekilleri

Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu (IMF), birbirlerinden çalışma şekilleriyle de ayrılırlar. Dünya Bankası, genellikle projeler üzerinde çalışır ve ülkelerin kalkınma hedeflerine ulaşmasına yardımcı olacak uzun vadeli çözümler üretir. Eğitim, sağlık, altyapı ve çevre gibi somut alanlarda projeler yürütürken, teknik yardım ve bilgi paylaşımıyla ülkelerin kapasitesini artırmaya odaklanır. IMF ise kısa vadeli ekonomik sorunları çözmek için politika önerileri sunar ve kriz yönetimine odaklanır. Üye ülkelerin ekonomik performansını düzenli olarak izler, raporlar hazırlar ve mali istikrarı sağlamak için politika tavsiyelerinde bulunur.

 

Türkiye’nin Dünya Bankası ve IMF ile İlişkisi

Türkiye’nin Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu (IMF) ile ilişkisi, Bretton Woods sistemine dahil olduğu 1947 yılında başlamıştır. Türkiye, bu iki kuruma erken dönemde üye olarak küresel ekonomik sisteme entegre olmayı ve kalkınma hedeflerini destekleyecek uluslararası iş birliklerinden faydalanmayı amaçlamıştır. İkinci Dünya Savaşı’nın ardından ekonomik kalkınma için uğraşan Türkiye, özellikle Dünya Bankası’ndan sağlanan finansmanlarla altyapı projelerini gerçekleştirmiştir. İlk dönemlerde baraj, karayolu ve enerji projelerine odaklanan Dünya Bankası kredileri, sonraki yıllarda eğitim, sağlık ve tarım gibi alanlara da yönelmiştir. Bu krediler, Türkiye’nin ekonomik büyümesine ve kalkınma hedeflerine önemli katkılar sağlamıştır.

 

Türkiye, Dünya Bankası ve IMF’de üye ülke olarak belirli bir rol üstlenir. IMF’deki kota sistemi doğrultusunda, Türkiye’nin oy hakkı toplam oyların yaklaşık %0,98’ini oluşturur. Dünya Bankası’nda ise hem Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD) hem de Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA) projelerinde önemli bir ortaktır. Ayrıca Türkiye, bu kurumlarla sadece mali destek ilişkisi içinde değil, teknik iş birliği ve danışmanlık alanlarında da çalışmaktadır. Türkiye, kalkınma projeleri ve ekonomik reform süreçlerinde bu iki kuruluşun bilgi birikiminden ve deneyimlerinden faydalanarak kapasitesini artırmıştır.

 

Ekonomik krizi dönemlerine kadar daha çok Dünya Bankası’yla ilişkiler kuran Türkiye ekonomik kriz dönemlerinde IMF ile de ilişkiler kurmaya yönelmiştir. IMF ile ilk “Stand-By” anlaşmasını 1961 yılında yapan Türkiye sonraki yıllarda da birçok kez IMF’nin mali destek programlarından yararlanmıştır. Bu anlaşmalar, genellikle ödemeler dengesi açıklarını kapatmak, enflasyonu kontrol altına almak ve ekonomik reformlar gerçekleştirmek amacıyla yapılmıştır.

 

Günümüzde Türkiye’nin bu iki kuruluşla ilişkisi, geçmişteki yoğun mali destekten daha çok teknik iş birliği ve proje bazlı finansmanlara dayanmaktadır. Özellikle Dünya Bankası ile yapılan iş birlikleri, yeşil enerji, tarım modernizasyonu ve şehirleşme gibi alanlarda devam etmektedir. IMF ile ise doğrudan mali destek ilişkisi bulunmamakla birlikte, ekonomik politikaların izlenmesi ve küresel ekonomik değerlendirmeler kapsamında iş birliği sürmektedir.

 

Kaynaklar: 1, 2, 3, 4.